بابت هیزم: 55 سول و 6 دنیه
بابت شاخه‌های تاک: 21 سول و 3 دنیه
بابت پوشال: 2 سول و 6 دنیه
بابت چهار دیرک: 10 سول و 9 دنیه
بابت طناب دار: 45 سول و 7 دنیه
بابت هر یک از ماموران اعدام: 20 سول- مجموعا 80 سول
صورت حساب دادگاه تفتیش عقاید برای هر اعدام*
* نقل از: پاپ و مرد مرتد: مایک وایت؛ فروغ پوریاوری، صفحهٔ 17
شادی، جوانترین هم‌اتاقی من با چهره‌ای آرام روی تختش خوابیده. من از جایی که نشسته‌ام، از روی تخت خودم، به صورت آرام او تسلط دارم. او خشمگین نیست. این را به خاطر صورت آرامش نمی‌گویم؛ از روی شناختی که در ساعات بیداری‌اش کسب کرده‌ام می‌گویم. او خشم را با آن شدت و گستردگی و عمقی که من تجربه کرده‌ام تجربه نکرده. نشان به آن نشان که خیلی از کنایه‌های من و دوستان دیگرم را نمی‌گیرد. نمی‌فهمد چرا چیزهایی به کوچکی موضوع تریبون آزاداندیشی دانشگاه یا پوستر آ3 روی دیوار راهرو یا یک تذکر کوچک از مسئول شب خوابگاه می‌تواند ما را از کوره به در ببرد. کلمات رمزی زبان ما برایش نامفهوم است. من فکر می‌کنم شادی آدم خوش‌شانسی است؛ مخصوصا اگر برای بقیهٔ عمرش هم خشم عمیق ما را درک نکند. کنایه نمی‌زنم؛ جمله‌ام از قماش «خوش به حالش که نمی‌فهمد»ها نیست؛ من واقعا شادی را خوش‌شانس می‌دانم. اما خودم و بقیهٔ دوستانم که خشم را می‌فهمیم چه طور؟ ما بدشانسیم؟ بدبختیم؟ جا دارد به شادی غبطه بخوریم؟ مدتی است که خیلی جدی ذهنم را از اندیشیدن به این سوالات باز می‌دارم. نمی‌خواهم خودم را در احساس قربانی بودن غرق کنم و به عجز بکشانم. ما همینیم که هستیم؛ خشمگین، زخم‌خورده و حساس. به ذهنم اجازه نمی‌دهم که خودمان را با شادی مقایسه کند.
خشمی که دارم از آن حرف می‌زنم یک هیجان کوچک آنی نیست؛ نوع عمیق و گسترده‌ای از خشم است؛ خشمی که می‌تواند پس‌زمینهٔ همهٔ افکار و اندیشه‌هایت شود و کنترلت را در دست بگیرد؛ خشمی که در طول عمر هرکدام‌‌مان ذره‌‌ذره و خروار خروار شکل گرفته و ذخیره شده. خشم من از این است که یک جایی در زندگی فهمیدم فریب خورده‌ام و دروغ‌های شاخدار را به جای حقیقت باور کرده‌ام. خشم آذر از این است که هیچ وقت اجازه نداشته طبق باورهای خودش لباس بپوشد. خشم کژال از این است که به خاطر مذهبش تبعیض دیده. تقریبا همه‌مان از تحقیر جنسیتی و نابرابری جنسیتی‌ای که یک عمر تحمل کرده‌ایم خشمگینیم. من خشم را در وجود خودم به یک اژدها تشبیه می‌کنم که همیشه همانجاست و گاهی به خواب می‌رود اما چیزهای خیلی کوچک می‌توانند بیدارش کنند. وقتی بیدار میشود تنوره می‌کشد و با نفس‌های آتشینش همه چیز را به آتش می‌کشد. وقتی بیدار میشود به شکلی کاملا فیزیکی حسش می‌کنم؛ به شکل یک سوزش خفیف و لاینقطع در پایینی‌ترین نقطهٔ قلبم و به شکل گرما در قفسهٔ سینه و گوش‌هایم. وقتی بیدار میشود من خودم نیستم؛ ممکن است بی‌انصاف شوم، ممکن است جمله‌هایی دقیقا برخلاف باورهایم بگویم تا اژدها را کمی آرام کنم. یک بار در اوج یکی از خشم‌هایم ادعا کردم حاضرم برای آسیب زدن به یک آدم خاص به خودم آسیب بزنم؛ گفتم حاضرم برای انداختنش به جهنم همراهش سقوط کنم. این چیزی نیست که در غیاب اژدها به زبان بیاورم. این حرف من نیست، حرف اژدهاست.
وقتی خشمم بیدار میشود کوررنگ می‌شوم؛ آدم‌ها را سیاه و سفید می‌بینم. دقتم را از دست می‌دهم. قدرت تشخیصم را از دست می‌دهم. اگر کسی دربارهٔ روحیات انقلابی نوجوان‌ها شوخی کند فکر می‌کنم دارد گذشتهٔ مرا مسخره می‌کند: تفاوت شوخی و دشمنی را درک نمی‌کنم. اگر کسی سعی کند گزاره‌های یک ذهن مردسالار را برایم توضیح بدهد فکر می‌کنم از مردسالاری دفاع می‌کند: تفاوت تحلیل و طرفداری را درک نمی‌کنم. وقتی خشمم بیدار میشود فقط با آدم‌های خشمگین احساس هم‌دلی و هم‌راهی می‌کنم؛ آن هم آدم‌هایی که خشم‌شان دقیقا هم‌جهت با خشم خودم باشد. این طور وقت‌ها هر مخالفت کوچکی، هر عدم درکی و هر انتقادی را دشمنی می‌بینم. کشف کرده‌ام که خشم یک جهان‌بینی مخصوص است و قوانین ثابت خودش و شیوه‌های نتیجه‌گیری خودش را دارد. قواعدش ثابت و قابل کشف‌اند و میشود پیشبینی کرد که از یک موقعیت به خصوص چه نتیجه‌ای می‌گیرد؛ درست مثل منطق کلاسیک که قواعد ثابتی برای استدلال و استنتاج دارد. کشف کرده‌ام که خشم یک واقعیت است و وقتی وجود دارد، وجود دارد. اجازه نمی‌دهد نادیده‌اش بگیری یا از شانه‌ای پایین بیایی و دنیا را از جای دیگری تماشا کنی. قدرت اقناعی زیادی دارد؛ خیلی بیشتر از قدرت اقناعی قوی‌ترین استدلال‌های ریاضی. کشف کرده‌ام که خشم مقتدر و قاهر است.
برای من نقطهٔ عطف در رو به رو شدن با خشم و کنار آمدن با آن لحظه‌ای بود که توانستم آن را به رسمیت بشناسم؛ توانستم به خودم بگویم: «حق داری خشمگین باشی. هر کس دیگری هم شرایط تو را داشت خشم تو را تجربه می‌کرد.» قبل از این اعتراف، بارها از دوستانم خواسته بودم خشمم را به رسمیت بشناسند و وقتی با من حرف می‌زنند در نظر داشته‌باشند که آدمی هستم زخم‌خورده و همیشه نمی‌توانم نسبت به افراد یا شرایطی که آزارم داده‌اند منصف باشم. بارها و بارها این را می‌خواستم و بارها و بارها از اینکه به خواهشم توجه نمی‌شد خشم در من بیدار میشد. اما خودم هنوز خشمم را به رسمیت نمی‌شناختم. شب‌ها وقتی به آنچه تحت تاثیر خشم انجام داده‌بودم فکر میکردم احساس حماقت میکردم و از خودم بیزار می‌شدم. وقت خشم تمام میشد و در آرامش پس از آن، خودم را با منطق آرامش می‌سنجیدم و داوری میکردم و همین مرا در سینوس لاینقطعی از خشم و پشیمانی قرار می‌داد؛ خشم، پشیمانی، خشم، پشیمانی، خشم... . از وقتی توانسته‌ام خشم را به رسمیت بشناسم رفتارهای خشمگینانه‌ام را با منطق خشم می‌سنجم و داوری می‌کنم و در نتیجه خودم را درک می‌کنم. آن سینوس کذایی عذاب‌آور متوقف شده است و برخلاف گذشته، هیچ خشمی مقدمهٔ خشم دیگری نیست؛ هر خشم یک اتفاق منفرد و مجزاست که می‌افتد و تمام میشود. از این گذشته حالا حتی در میانهٔ خشم، متوجهم که تحت تاثیر یک منطق به خصوص هستم که قواعد و قوانینش با قواعد منطقی بقیهٔ آدم‌ها فرق دارد؛ برای همین با آن‌ها وارد بحث نمی‌شوم یا اگر بشوم انرژی‌ام را صرف این نمی‌کنم که معقول بودن حرف‌هایم را به دیگران ثابت کنم؛ صرفا می‌گویم من از این موضوع زخم خورده‌ام و به همین دلیل نمی‌توانم از زاویه آن‌ها نگاهش کنم.
به لطف آرامش نسبی‌ای که این چندوقته به آن دست یافته‌ام چیزهای جدیدی دربارهٔ خشم و عکس‌العملم نسبت به آن فهمیده‌ام. قبلا نمی‌توانستم تحلیلش کنم و صرفا حسش میکردم. اما حالا در فاصلهٔ بین دو خشم متوالی که خوشبختانه دارد طولانی‌تر و طولانی‌تر میشود، درباره‌اش فکر می‌کنم و تئوری می‌سازم و قدرت تئوری‌هایم را در توجیه تجربه‌هایم می‌سنجم. مثلا کشف کرده‌ام که نباید تجربه‌های منجر به خشم را برای همه توضیح بدهم. حرف زدن مداوم از زخم‌ها و تلاش برای اینکه دیگران را به درک خودم وادار کنم به عبور از زخم کمک نمی‌کند؛ فقط زخم و درد و خشم را به جنبه‌های هویتی وجود من تبدیل می‌کند. به دیگران و بدتر از آن به خودم می‌قبولاند که من پیش از هرچیز یک موجود زخم‌خوردهٔ خشمگینم و با زخم‌هایم تعریف می‌شوم. فهمیده‌ام به مرور زمان صفتی که خودم را با آن به دیگران معرفی می‌کنم در من پررنگتر و پررنگتر میشود. فهمیده‌ام با هربار معرفی خودم به دیگران، در واقع خودم را به خودم معرفی می‌کنم. کشف دیگرم این است که ظلم از خشم و نفرت تغذیه می‌کند. تو پیش خودت فکر می‌کنی بر ظلم خشم گرفته‌ای و ظلم از خشم تو آسیب می‌بیند اما در واقع داری آن را تغذیه می‌کنی و کمک می‌کنی که در یک حلقهٔ عبث بارها و بارها تکرار شود. خشم فریبت می‌دهد و به تو می‌قبولاند که پنجه کشیدنت بر صورت ظالم –پنجه کشیدنی که احتمالا هیچ اثری ندارد- مبارزه با ظلم است. کشف کرده‌ام که خشم فرزند خلف ظلم است و جز در خدمت ظلم نیست. کشف کرده‌ام که تنها مبارزهٔ قطعی با ظلم، ظلم نکردن است؛ حتی اگر بتوانی ظالم را با مشت و لگد شکست بدهی ظلم را نمی‌توانی.
من هنوز آدم‌های خشمگین را درک می‌کنم و شماتت کردن‌شان برایم دشوار است. حتی شاید در اعماق قلبم یک جور محبت هم‌دلانه به آن‌ها دارم؛ به خصوص آن‌هایی که خشمی در جهت خشم خودم دارند. اما این محبت باعث نمی‌شود بخواهم با آن‌ها بمانم. برای خودم و عزیزترین دوستانم مکررا آرزوی روزی را می‌کنم که بتوانیم با اطمینان بگوییم ما خشمگین نیستیم. من خشم را به عنوان یک واقعیت موجود پذیرفته‌ام نه یک واقعیت مطلوب.
شب قبل از تولدم نشستم ده، بیست بار ریپیت‌وار «شهرْ خالی» مختاباد را گوش دادم. این طوری برای خودم توجیه کردم که دارم برای رسیدن به قسمت‌های آخرش گوش می‌کنم که مدام تکرار می‌کند باز آ که فلان: باز آ تا کاروان رفته باز آید، تا بر در حافظ سر اندازیم، می در ساغر اندازیم و غیره و ذلک. ولی خب اینکه شما یک آهنگ را به نیت رسیدن به انتهایش پلی کنید باعث نمی‌شود ابتدایش را نشنوید: شهر خالی، کوچه خالی، جاده خالی، خانه خالی. و تازه گذشته از همهٔ این‌ها جام و سفره و ساغر و پیمانه و باغ و باغچه و شاخه و لانه هم خالی! مخصوصا خالی بودن باغ و باغچه و شاخه خیلی برای من گران و سنگین بود و خلاصه اینکه شب قبل از تولدم با اختیار و ارادهٔ کاملا شخصی و با چشم و گوش کاملا باز، ته‌ماندهٔ روحیه و امیدم را نیست و نابود کردم. حالم به حدی بهم ریخت که وقتی به «بازآها»ی انتهای آهنگ رسیدم گوشم اصلا نمی‌شنید و فقط مدام تصاویری از شهر ِ خالی و آشنایان و عندلیبان کوچ کرده و درد از حد گذشتهٔ شاعران پیش چشمم تکرار میشد. یک لیست ذهنی هم درست کرده بودم از «آشنایان و عندلیبان» و مدام این را از بالا به پایین و از پایین به بالا مرور میکردم و خلاصه در خودآزاری چیزی کم نمی‌گذاشتم. با روحیه نابود و گونه‌درد ناشی از بغض خوابیدم. اینکه کارم به زار زدن زیر پتو نکشید فقط به خاطر چراغ روشن اتاق بود.
صبح زود ، قبل از طلوع آفتاب با این فکر بیدار شدم که من چه آدم سست ِ بی‌فایده‌ای هستم و چقدر بار دوش دیگرانم و مگر غم و غصه کم هست که باید غم و غصهٔ غم و غصهٔ مرا هم بخورند و زیر بغل مرا هم بگیرند و از وسط معرکه جمعم کنند؟ چرا مثل آدم‌های ضعیفی رفتار می‌کنم که توی عزاداری‌ها خودشان را روی زمین ولو می‌کنند و دقیقه به دقیقه غش می‌کنند؟ چرا به استقبال درد می‌روم و بدتر از آن چرا دردم را با دیگران به اشتراک می‌گذارم؟ (چون شب قبل همین طور که داشتم شهرْ خالی را گوش می‌دادم دردناک‌ترین تکه‌هایش را و دردناک‌ترین فکرهای خودم را در یک شبکهٔ اجتماعی می‌‌نوشتم). خودم را شماتت کردم، بر سر خودم داد کشیدم و به خودم التماس کردم که قوی باشم؛ که شبیه مادربزرگم باشم –مادربزرگ خودم نه، مادر بابابزرگ- . به خودم التماس کردم که امید دیگران و منبع قدرت‌شان باشم، نه بار روی دوششان. از پشت پنجره صدای رعد و برق می‌آمد و صبح، شوم و منحوس به نظر می‌رسید. صبح روز تولدم!
همین که درهای خوابگاه را باز کردند بیرون زدم. باران می‌بارید. یاد حرف مادربزرگم افتادم –مادربزرگ خودم، نه مادر بابابزرگ- که «دعای زیر باران مستجاب است.» پریدم زیر باران و بزرگترین و قشنگ‌ترین آرزویم را که این روزها بارها به نظرم نشدنی آمده دعا کردم؛ با صدایی که خودم می‌شنیدم؛ یعنی نه توی دلم گفتم نه زیر لب؛ کامل به زبان آوردم. قدم زدم به سمت پارک محله. باران تبدیل به برف شده بود. صبح روز تولدم داشت برف روی سرم می‌بارید. ور ِ خرافاتی ِ نشانه‌شناس ِ امیدوار ذهنم تکانی به خودش داد و همهٔ این‌ها را به نفع خودش تاویل و تفسیر کرد. برف و باران را گذاشت به حساب من و آرزوی اولم که دم در خوابگاه به زبان آورده بودم و آرزوی دومم که امید دادن به دیگران بود. دعاهایم را مستجاب به حساب آوردم. آن قدر زیر برف چرخ زدم که پاهایم سست و بی‌حس شدند. خواستم برگردم. همین که اولین قدم را به سمت در خروجی پارک برداشتم برف بند آمد و تبدیل به باران ریز ریز شد. جشن تمام شده بود چون من که صاحب جشن بودم داشتم برمی‌گشتم. باران ریز ریز موزیک بدرقه بود؛ یا شاید دعای خیر صاحبخانه: «به سلامت خانم مائده! خوش آمدی. سال بعد همین موقع می‌بینمت.» ور خرافاتی نشانه‌شناس ذهنم یک دقیقه آرام نمی‌گرفت. «خواهم آمد» مختاباد را پلی کردم و قدم زدم به سمت دانشگاه.
صبح، در فاصلهٔ بین کلاس‌های درسی از هم‌کلاسی‌هایم و ظهر از هم‌اتاقی‌ها پرسیدم. همه صدای رعد و برق را شنیده بودند، باران را یکی دو نفر دیده‌بودند ولی از دور؛ زیرش خیس نشده‌بودند. برف را هیچ کس ندیده بود.
*شهرْ خالی را از اینجا و خواهم آمد را از اینجا دانلود کنید. البته اگر بخواهم به تصمیم دربارهٔ امید دادن به دیگران پایدار بمانم شهر خالی را نباید برایتان شر کنم. ولی دوست دارم معنای این نوشته تا حد ممکن خوب فهمیده شود.
تا دلتان بخواهد در این یک هفته (یا شاید ده روز) دعاهای متضاد و متناقض و متنافر کرده‌ام؛ دعاهایی که برآورده شدن هر کدام‌شان به معنای برآورده نشدن و به باد رفتن بقیه است. خودم را تسلیم احساسی پرتلاطم کرده‌ام که هر لحظه به یک رنگ در می‌آید. تسلیم شده‌ام که در هر آن هر چیزی که دلم خواست همان را دعا کنم. حالا احساس می‌کنم دعاهایم مثل لشکری از بادبادک‌های رنگارنگ آسمان را پوشانده‌اند و اجازه نمی‌دهند هیچ چیز ببینم. در فاصلهٔ بین دو دعای متوالی پیش خودم فکر می‌کنم از این همه احتمال متضاد و متناقض بالاخره یکی محقق میشود و نفس راحتی می‌کشم. کمی بعد دوباره اشتیاق یک احتمال به خصوص آرامشم را بهم می‌ریزد و مرا به تنها کاری که در این شرایط ازم برمی‌آید می‌کشاند: به دعا کردن. توی این اوضاع و احوال به درک تازه‌ای از آن بیت معروف حافظ رسیده‌ام: از هر کرانه تیر دعا کرده‌ام روان. به نظرم رسیده که ممکن است حافظ این بیت را در شرایطی شبیه شرایط فعلی من گفته باشد؛ یعنی در وضعیتی که حتی خودش هم درست نمی‌دانسته چه می‌خواهد یا می‌دانسته چه می‌خواهد اما چون امیدوار نبوده که به خواسته‌اش برسد مدام آرزوهای متفاوت می‌کرده که «اگر این نه پس حداقل آن». حالا حافظ هم اگر در چنین شرایطی شعرش را نگفته باشد این قدری هست که آن بیت قابلیت تاویل به این شرایط را دارد. قبلا همیشه معنای دیگری از آن استنباط میکردم؛ این که مثلا حافظ همان یک دعای ثابتش را از هزار درگاه مختلف خواسته؛ از هزار خدا و قبلهٔ مختلف. مثل مسیحی‌هایی که از سر استیصال برای امام حسین نذر می‌کنند. اما بهتر است این مثال را نزنم؛ چون شک دارم چنین مسیحی‌هایی واقعا وجود دارند یا زادهٔ ذهن خیال‌پرداز (!) صدا و سیما هستند.
امروز رفته بودم تازه آباد؛ قبرستان بزرگ و تعطیل‌شدهٔ رشت. صبح به نیت بازار لباس پوشیدم و از خانه بیرون زدم. برنامه این بود که تا سلیمان‌داراب –که قبرستان دیگری در رشت است و مزار میرزا کوچک خان آنجاست- پیاده بروم و سپس راه کج کنم به سمت مرکز شهر. جلوی پله‌های سرخی که ختم می‌شوند به مزار میرزا یک گروه سرود از بچه‌های پیش‌دبستانی ایستاده بودند و آماده می‌شدند که به مناسبت دههٔ فجر جلوی دوربین صدا و سیما سرود بخوانند. از سه مدرسهٔ متفاوت بودند با سه رنگ لباس متفاوت. پرچم رنگی و تابلو نوشته‌هایی در دست گرفته بودند که احتمالا خودشان هنوز نمی‌توانستند بخوانند، و دور و بر مربی‌هایشان می‌پلکیدند. من ایستادم و سرود خواندن‌شان را تماشا کردم. بعد از سلیمان‌داراب بیرون زدم و به نظرم رسید حال و هوایم برای رفتن به تازه‌آباد مناسب‌تر است تا رفتن به بازار. پیاده آمدم تا میدان انتظام. از آنجا پیاده رفتم تا فلکهٔ گاز، بعد پیاده تا توشیبا، بعد پیاده تا میدان نیروی دریایی و در نهایت میدان جانبازان. تازه آباد درست کنار میدان جانبازان است. برای رسیدن به آنجا مسافت زیادی را در حاشیهٔ شهر پیاده‌روی کردم. از کنار کارواش‌ها و تعمیرگاه‌ها و ماشین‌فروشی‌ها و گوسفند فروشی‌ها و کله‌پزی‌ها و یدکی‌فروشی‌ها و بنگاه‌های معاملات ملکی و بازارچه‌های تره‌بار عبور کردم. در فاصلهٔ فلکهٔ گاز تا توشیبا چشمم مدام دنبال قنادی می‌گشت چون احساس ضعف میکردم و دلم کلوچهٔ داغ می‌خواست. بالاخره در یکی از نبش‌های توشیبا، درست رو به روی مصلی، یکی پیدا کردم و کلوچه کم‌جان کم‌ملات کم‌رمقی خریدم. در تمام طول مسیر احساس آشنایی و امنیت عجیبی داشتم که هیچ وقت در آن محدودهٔ شهر نداشتم. هیچ وقت در حاشیهٔ شهر احساس خودمانی بودن نکرده‌بودم. هیچ وقت از خیابانهایی که زن‌ها در آن‌ها کم‌اند و ماشین‌ها با سرعت ازشان عبور می‌کنند خوشم نیامده بود؛ هیچ وقت، به جز امروز. در میدان نیروی دریایی کمی شک کردم که راه را درست آمده‌ام یا نه. از سربازی که ایستاده بود و ماشین‌ها را هدایت می‌کرد پرسیدم. گفت: «برو جلو تا برسی به میدان جانبازان. بعد بپیچ دست چپ.» چیزی که می‌گفت با نقشهٔ ذهنی من تناقض داشت؛ من فکر میکردم به جانبازان که رسیدم باید مستقیم ادامه بدهم؛ در حد دویست سیصد متر. وقتی رسیدم کمی دو به شک بودم که بالاخره نقشهٔ ذهنی من درست است یا راهنمایی سرباز؟ راهنمایی سرباز را پیگیری کردم؛ پیچیدم سمت چپ، دویست سیصد متر رفتم و رسیدم به تازه‌آباد.
گورستان به همان اندازه که من از بالای پل جانبازان دیده بودم و به ذهنم سپرده‌بودم بزرگ بود. مثل همهٔ گورستان‌های دیگری که عزیزان خودم را در آغوش نگرفته‌اند احساس خوبی به آن داشتم؛ به نظرم شاد و سرزنده می‌آمد. دم در ورودی یک مقبرهٔ خانوادگی بود به شکل انبارهای شلتوک برنج که در خانه‌های روستایی حاشیهٔ جادهٔ ساحلی دیده‌ام؛ چهارتا پایهٔ قطور که هرچه رو به بالا می‌رفتند نازک‌تر می‌شدند و یک سقف هرمی شکل که وجوهش کمی به سمت بیرون انحنا داشت. سه نفر بودند؛ احتمالا پدر و مادر و فرزند. تازه‌ترین گور مقبره مال دو سه سال پیش از انقلاب بود. برایشان فاتحه خواندم و بعد دوره افتادم توی گورستان و بین قبرها چرخیدم. مد جدید قبرها دستم آمد؛ فهمیدم تازگی علاوه بر سنگ قبر افقی سنگ قبر عمودی هم نصب می‌کنند. این را توی گورستان کوچک شهر خودمان هم دیده‌بودم اما به اندازهٔ اینجا فراگیر نبود. اینجا تقریبا هفتاد درصد قبرها سنگ عمودی داشتند و این شامل قبرهای قدیمی که طبق مدهای قدیمی ساخته شده‌بودند هم میشد؛ یعنی خانواده‌ها برای مرده‌های قدیمی‌شان هم سنگ عمودی سفارش داده‌بودند و نصب کرده‌بودند. دیگر اینکه چهره‌های حکاکی شدهٔ روی قبرها خیلی زیاد شده‌بودند و باز این هم شامل قبرهای قدیمی میشد. قبرهایی بودند متعلق به دهه‌های گذشته که سنگ‌های مشکی و سنگ‌نوشته‌های طلایی و حکاکی‌های دقیق صورت داشتند. قبرهای دیگری هم بودند که شکل و شمایل قدیمی‌شان را حفظ کرده‌بودند و فقط یک قطعه حکاکی به آن‌ها چسبانده شده‌بود. حتی عکس زن‌ها را هم حکاکی کرده‌بودند. از این یکی خیلی خوشم آمد. اینکه اعلامیهٔ ترحیم مردهٔ مونث را بدون عکسش چاپ می‌کنند همیشه به نظرم توهین‌آمیز آمده‌است. اما این گورستان پر بود از تصاویر زن‌هایی که به فاتحه‌خوان‌ها زل زده‌بودند. اول چند تا پیرزن دیدم و با خودم فکر کردم خب همین هم غنیمت است. جلوتر رفتم و عکس زن‌های جوانتر را هم دیدم. حتی گوری را دیدم که فاصلهٔ تاریخ تولد و مرگش در حدود هشتاد سال بود اما عکس روی قبر، عکس زنی سی ساله بود. در یکی از ردیف‌های میانی به سمت عقب برگشتم تا موقعیتم را نسبت به در ورودی بسنجم و آن وقت کشف دیگری هم کردم: روی سطح پشتی سنگ‌های عمودی هم نام مرده‌ها را کنده‌کاری کرده‌بودند. روی سطح پشتی یکی از سنگ‌ها عکس جوانی با نیم‌تنهٔ برهنه و عضلات برآمده کنده‌شده بود. رفتم سطح جلویی سنگ را نگاه کردم: همان جوان بود با پولیور.
غیر از عکس‌ها حواسم به سنگ نوشته‌ها هم بود. سنگ‌نوشته‌ها انگار کتاب زندگی مرده‌ها بودند. از روی سنگ‌نوشتهٔ قبر یک «دوشیزهٔ ناکام» فهمیدم که رابطهٔ خوبی با برادرش داشته. روی سنگ شعر بی‌وزن و قافیه‌ای از زبان برادر کنده بودند با این مضمون که دلش برای درد‌دل‌هایش با خواهرش تنگ شده. سنگ مشکی و تازه بود و دخترک بیست و چند سال پیش مرده‌بود. توی ذهنم داستانی ساختم دربارهٔ مردی که در زندگی زناشویی‌اش به بن‌بست رسیده و دخترهایش طرف مادرشان را گرفته‌اند. روی قبر دیگری یکی از غزل‌های اولیهٔ فروغ را با غلط‌های فراوان نوشته بودند. روی قبر دیگر یک متن ادبی دربارهٔ گفتگوی گنجشگ با خدا حک شده بود. این قبر مال پسر بیست سالهای بود با تیشرت جذب و یقهٔ باز و گردنبند صلیب در گردن. رو به روی قبر بنری بود که از برگذاری دومین سالگرد مرگ پسر و اولین سالگرد مرگ پدرش خبر می‌داد. من داستانی ساختم دربارهٔ مادری میانسال با صورتی فوق‌العاده جوان و انگشت‌های باریک و کشیده و ناخن‌های صورتی که مرتب شنا می‌کند و مجلهٔ موفقیت می‌خواند. روی قبر یک کاسب بازاری یکی از دوبیتی‌های خیام را با اعراب‌گذاری درست حک کرده‌بودند. روی قبر جوانی با سیبیل‌های زیبای نازک و عینک پت و پهن دههٔ هفتادی «به خویشتن بگذارید» حمید مصدق را کنده‌کاری کرده‌بودند و من این را نشانه‌ای رمزی گرفتم که از خودکشی جوان خبر می‌داد. قبر یک مادر هفتاد ساله را پیدا کردم که صورتی کشیده و باشکوه با عینک پهن و روسری و مندیل گلدار داشت. روی قبرش شعر بی‌وزن و قافیه‌ای درباره از دست دادن مادر نوشته بودند. فکر کردم این یکی را بچه‌هایش درک نمی‌کرده‌اند؛ خودش کتابخوان و شعرخوان بوده اما بچه‌هایش نه. چندین و چند قبر بودند که دو تا عکس حکاکی شده داشتند. اول فکر کردم صرفه‌جویی کرده‌اند. بعدا معلوم شد قبر پدر و مادرهای شهدا هستند. از مادرهای شهدا هم عکس حکاکی شده گذاشته بودند! فکر کردم زمانه چقدر تغییر کرده! تک و توک قبرهایی هم بودند که عکس نداشتند و به جای آن برایشان صورت‌های روسری‌پوشیده حکاکی کرده‌بودند.
کنار بیشتر قبرها گل بود. چقدر گل! هر قبر سه یا چهار گلدان. شمعدانی، گل‌هایی از خانوادهٔ گل ناز، کاج مینیاتوری، شمشاد مینیاتوری، رز، گل‌هایی که من نمی‌شناختم. همین طور بین قبرها راه می‌رفتم و فکر میکردم اگر روزی روزگاری باغ و باغچه داشته باشم این گل به خصوص را می‌خواهم یا نه. و اینکه اگر بخواهم از کجا ممکن است بتوانم پیدایش کنم. و اینکه اگر پیدا نکنم و یک شاخه از گلدان گورستان بکنم کار بدی است؟ و اینکه این گلها راحت قلمه می‌گیرند؟ و اینکه این دو تا قبر توی یک ردیف که گل‌های شبیه هم دارند آیا اتفاقی است یا یکی از دیگری گرفته؟ کدام یکی؟ با اجازه برداشته‌اند؟ یا نکند اصلا فامیلند؟ اسمشان که فرق دارد، شاید فامیل دورند. شاید همسایه‌اند و با هم مراودات گل و گیاهی دارند. مثل مادربزرگ من که با همسایه‌هایش از این مراودات داشت. اکثر زن‌های شمالی دارند. می‌روند خانهٔ همسایه گل زیبایی می‌بینند و برای خودشان می‌خواهند. یا می‌روند شهر دیگر مهمانی و با خودشان گل برمی‌گردانند. فکر کردم من هم اگر صاحب باغ و باغچه شدم با همسایه‌هایم مراودات گل و گیاهی داشته باشم؛ خسیس نباشم؛ فقط به فکر این نباشم که باغ خودم تک باشد. فکر کردم خیلی اهمیت ندهم که باغ حتما چینش مخصوصی داشته باشد. همین طور هرجایی شد هر گلی شد بکارم. مثل همین قبرستان، مثل قبرستان شهر خودمان. اصلا قبرستان‌های گیلان مثل پارک می‌مانند؛ از بس که هرکس هر طوری شد هر گلی شد آورده و کاشته. مرده‌ها را هم همین طور باری به هر جهت می‌کارند توی خاک؛ نگاه نمی‌کنند کسی به مردهٔ کناری‌اش میاید یا نه. چقدر زن‌ها که کنار مردهای نامحرم خوابیده‌اند. چقدر بچه‌های کوچک که بین دو تا قبر غریبه خوابیده‌اند. دلشان تنگ نمی‌شود؟ بشود هم مشکل خودشان است. شاید عادت می‌کنند. شاید یکی از زن‌های غریبه این بچهٔ دو ساله را به فرزندخواندگی قبول کرده تا مادرش سر برسد. به نظرم می‌رسد روابط مرده‌ها با هم حسنه‌است. چیزی برای دعوا کردن و از دست دادن ندارند. حتی به نظرم می‌رسد روابط مرده‌ها با من هم حسنه است. آن قدر که اگر الان خواهش کنم بلند شوند بیایند کمکم که مثلا یک چمدان سنگین را جا به جا کنم همه می‌آیند؛ بدون توجه به اینکه آشنا نیستم، بدون توجه به اینکه بالاخره برای یک چمدان بلند کردن یکی دو نفر کفایت می‌کند. همین طور که فکر میکردم روی نیمکت سنگی بین دو قبر نشستم. بین بعضی از قبرها از این نیمکت‌ها بود. نیمکت‌ها را روی قبرهای خریداری شدهٔ خالی ساخته بودند. لابد وقتی صاحب قبر می‌میرد و می‌خواهند دفنش کنند باید نیمکت را خراب کنند. فکر کردم این چه کاری است آخر؟ نیمکتی که باید برداشته شود را چرا می‌سازند؟ مرد میانسالی آمد و در سمت دیگر نیمکت نشست. معلوم شد قبر و احتمالا نیمکت مال آنهاست. بلند شدم و راهم را ادامه دادم.
اواخر گشت و گذارم که وقت زیادی باقی نمانده بود رفتم سمت قبرهای شهدا. روی یک سکوی بلند بودند که از چند طرف پله می‌خورد. دورتادور سکو ستون‌های فلزی بود. روی ستون‌ها سقفی خیمه مانندٔ مثل سایه‌بان‌های مسجد‌الحرام که از تلویزیون دیده‌ام. زیر سقف را دور تا دور بنرهای بزرگ گذاشته بودند با طرح‌های گرافیکی. بیشتر طرح‌ها قشنگ بودند. مثلا نقاشی جوان بسیار زیبایی بود با چشم و ابرو و موی مشکی که سرش به سمت عقب رها شده بود و کبوترها لباسش را به منقار گرفته بودند و به سمت آسمان می‌برند. از این خیلی خوشم آمد. از قیافه مرد جوان بیشتر. خیلی زیبا بود. زیبایی با شکوهی داشت؛ با آن چشم و ابروی مشکی می‌توانست شاهزادهٔ یکی از افسانه‌های عامیانهٔ عاشقانه باشد؛ امیر ارسلان مثلا. بین قبرها به دنبال کسی که شبیه این جوان باشد گشتم. اما چشمم زود از روی عکس‌ها می‌لغزید و جستجویم دقیق نبود. متوجه شباهت عجیب قبرها شده بودم و تعجب کرده بودم. همه در یک فرم بودند. بالای قبر، عکس شهید را در دایره‌ای که از تایپوگرافی یک آیه قران درست شده بود حک کرده‌بودند. نتوانستم آیه را بخوانم. «الله» و «یقین» داشت. کمی پایین‌تر نام شهید، کمی پایین‌تر درجه نظامی‌اش، تاریخ و محل شهادت. دیدم داستان زیادی نمی‌توانم برای این جوان‌ها بسازم. بعد یادم آمد که چند سال پیش درباره طرح همسان‌سازی قبور شهدا خوانده بود. حتی امیرخانی هم در یکی از داستان‌هایش به آن اشاره کرده بود. به گلها نگاه کردم که ببینم از روی سلیقهٔ گلکاری مادرها می‌توانم داستان بچه‌هایشان را کشف کنم؟ در ردیفی که داخلش ایستاده بودم روی هر گور یک گلدان پلاستیکی سفید با یک قلمهٔ لاغر شمشاد طلایی بود. تازه حواسم جمع شد به انبوه صندلی‌هایی که لا به لای قبرها بود؛ صندلی‌های خاکستری پلاستیکی که کسی رویشان ننشسته بود. آها. اینجا مراسم گل‌افشانی داشته‌اند. به مناسبت دههٔ فجر. تازه دوزاری‌ام افتاد. یک ردیف دیگر بالا رفتم و رسیدم به قبر شهدای گمنام. فرم قبرهای آن‌ها کمی فرق داشت. همان آیه را که روی قبر شهدای نامدار نتوانسته بودم بخوانم اینجا به شکل پرنده‌ای بال‌گشوده درآورده بودند. اینجا هم خوانا نبود. نوشته‌ها هم فرق داشتند. ولی گلدان‌های پلاستیکی سفید یا شمشادهای لاغر سرجایشان بودند. فکر کردم برگردم. از زیر سایه‌بان شهدا آمدم بیرون. در راهی که به خیابان اصلی منتهی میشد پلاکارد بزرگی توجهم را جلب کرد. غلط دستوری داشت. نوشته بود: «به زودی در مورد اجرای مراسمات سوگواری سر قبور توسط سازمان آرامستان و کانون مداحان ساماندهی می‌گردد.» سازمان آرامستان و کانون مداحان را قرمز نوشته بود. امضا: سازمان آرامستان‌های شهرداری رشت.
خدمات کامپیوتری روبه‌روی دانشگاه را به خاطر رفتار توهین‌آمیز صاحبش تحریم کرده‌ام. یک بار که برای پرینت گرفتن چند برگ کاغذ آنجا بودم، صاحب مغازه خیلی بی‌مقدمه و ناگهانی بر سرم داد زد که: «خانم برو عقب اعصاب منو خرد نکن!» همان وقت ازش خواستم هزینهٔ کارم را –که هنوز کامل انجام نشده بود- حساب کند و بگیرد. بلافاصله از مغازه آمدم بیرون و دیگر هرگز برنگشتم. گاهگداری که کار کامپیوتری دارم حیاط دانشکده را دور می‌زنم و به کافی‌نت کوچهٔ پشتی می‌روم. یک بار که کافی‌نت تعطیل بود تاکسی گرفتم و تا میدان ونک رفتم. این روزها دارم به تحریم کردن سوپرمارکت سر میدانچه هم فکر می‌کنم. صاحبش پیرمرد اخمویی است که وقتی دربارهٔ کیفیت یک کالا ازش سوال می‌کنم با بی‌حوصلگی و منت جواب می‌دهد. یکی دو باری هم پیش آمده که قبل از تحویل دادن چیزی که خواسته‌ام با لحن معناداری قیمتش را یادآوری کرده. این یکی هنوز کاسهٔ صبرم را لبریز نکرده اما دیر نیست که بکند و آن وقت، اگر شده تا میدان آزادی پیاده بروم ازش خرید نخواهم کرد.
نمی‌دانم چرا، ولی از این دست رفتارها را، با شدت و غلظت کم و زیاد، از فروشنده‌های این محل زیاد می‌بینم. مسئول کافی‌نت پشت دانشگاه با من خیلی مودبانه و محترمانه رفتار می‌کند اما دیده‌ام که جواب بقیهٔ مشتری‌ها را با کم‌صبری و بی‌حوصلگی می‌دهد و به همین خاطر هم چندباری با آن‌ها بحثش شده. سبزی‌فروشی که ازش خرید می‌کنم همین طور است؛ با من مودب است اما وقتی به بقیه می‌رسد باتکبر جواب می‌دهد؛ مخصوصا دقت کرده‌ام که جواب زن‌های چادری و مردهایی که تیپ کارگری دارند را با تکبر بیشتری می‌دهد. یکی از نانواهای محله در اولین و آخرین باری که ازش خرید کردم به خاطر اینکه پول خرد نداشتم بهم چشم غره رفت و شروع کرد به بدگفتن از آدم‌هایی که اسکناس‌های درشت‌شان را می‌برند نانوایی خرد کنند؛ طوری که انگار من خودم آنجا نیستم! پیشخدمت‌های رستوران داخل دانشگاه هم وقتی به دانشجوها می‌رسند با بی‌اعتنایی و تکبر رفتار می‌کنند. تا مدتی فکر میکردم این یکی توهم من است اما بعد کشف کردم دیگران هم از این بابت شاکی‌اند.
ظاهرا من بیشتر از اغلب دوستانم به این مدل بدخلقی‌های کوچک حساسم. چندین بار دربارهٔ خدمات کامپیوتری روبه‌روی دانشگاه و طرز برخورد صاحبش با هم حرف زده‌ایم. همه قبول دارند که رفتارش خوب نیست اما هیچ کدام فکر نمی‌کنند لازم باشد کلا تحریمش کنند؛ در واقع تحمل رفتار صاحب مغازه برایشان راحت‌تر است از دور زدن دانشگاه و رفتن به یک مغازهٔ دورتر. فکر می‌کنم حساسیت من به این خاطر است که در سنندج و بعدا در رشت عادت کرده‌ام از فروشنده‌ها رفتار خوب و مهربانانه ببینم. برایم کاملا عادی است که وقتی وارد یک مغازه می‌شوم و سلام می‌گویم، صاحب مغازه با لبخند و خوشرویی جوابم را بدهد و بهم خوش‌آمد بگوید؛ حتی اگر قبلا مرا ندیده باشد. برایم عادی است که مغازه‌دار خودش داوطلبانه دربارهٔ ویژگی‌های هر کالا توضیح بدهد و در انتخاب کردن کمکم کند. برایم عادی است که در مدت توقفم در فروشگاه، با فروشنده‌ها یا صاحب مغازه گفتگوهای کوتاه صمیمانه‌ای دربارهٔ اخبار روز داشته باشم. انتظار دارم وقتی از مغازه بیرون می‌آیم باهام خداحافظی گرمی بکنند؛ حتی اگر خرید نکرده باشم. این رفتاری است که من در بیشتر عمرم از مغازه‌دارها دیده‌ام و حالا خشونت پنهان و بی‌دلیل فروشنده‌های اینجا گیج و آزرده‌ام می‌کند.
من ده‌ونک را دوست دارم. یکی از دلایلم فضای سنتی و شهرستانی آن است. تصور میکردم همین فضای سنتی و شهرستانی باعث میشود فروشنده‌ها خوش‌خلق‌تر و مهربان‌تر باشند. وقتی می‌بینم پیرمردی که معلوم است همهٔ عمرش را در همین مغازهٔ کوچک فروشندگی کرده با بی‌حوصلگی جواب سوالم را می‌دهد –آن هم نه یک بار، بلکه هربار- واقعا جا می‌خورم. عادت کرده‌ام فروشنده‌های باتجربه را صبورتر و منصف‌تر از فروشنده‌های تازه‌کار بدانم. در سنندج یا رشت، کمتر پیش می‌آید که فروشنده‌های بی‌حوصله و بدخلق برای مدت طولانی کارشان را ادامه بدهند؛ دو ماه بعد که از کنار مغازه‌شان رد می‌شوی می‌بینی آدم دیگری از صنف دیگری جایشان را گرفته. من در سنندج و رشت با فروشنده‌هایی که مرتبا ازشان خرید میکردم دوست می‌شدم؛ طوری که اگر در خیابان همدیگر را می‌دیدیم سلام می‌کردیم. همهٔ این‌ها در حالی بود که در طول اقامتم در سنندج و رشت هنوز چادر می‌پوشیدم و می‌دانید –یا اگر نمی‌دانید بدانید- که افکار عمومی این هردو شهر شدیدا بر ضد چادر است.
فروشنده‌های اینجا دارند احساس خوب مرا به واژهٔ فروشنده مخدوش می‌کنند. نمی‌دانم این روند همیشگی‌شان بوده و همیشهٔ خدا با مشتری‌ها همین طور رفتار کرده‌اند، یا تازگی‌ها به خاطر گرانی و مشکلات مالی و اوضاع اجتماعی عصبی و کم‌تحمل شده‌اند. وقتی به این احتمال دوم فکر می‌کنم تصمیم می‌گیرم با آن‌ها مدارا کنم و از بدخلقی‌هایشان نرنجم. اما به قول ساما، ما با انسان طرفیم نه با فیلسوف. گاهی تحمل همهٔ آن فشارهایی که فروشنده‌ها را بدخلق می‌کند برای من هم غیرممکن میشود. این جور وقت‌ها نمی‌توانم گناهان کوچکی مثل لحن بی‌اعتنا و ابروهای گره‌خورده را ببخشم و تصمیم می‌گیرم یک مغازهٔ به خصوص را برای ابد تحریم کنم.
من بعد از سالهای اوج به دنیا آمدم. وقتی من به دنیا آمدم دیگر برنج خانه را از شالی‌زار بابابزرگ و شیر خانه را از دامداری‌اش و عسل خانه را از کندوهای جاده‌ییلاقش نمی‌آوردند. من در اولین سالهای سقوط به دنیا آمدم اما فرصت داشتم بعضی چیزها را ببینم؛ چند نشانهٔ رو به نابودی از سالهای اوج، چیزهایی که بچه‌های بعد از من ندیدند. مثلا من دیدم که بچه‌ییلاقی‌ها دم عید برای بابابزرگ پامچال کوهی نوبر آوردند تا توی باغچه‌اش بکارد. من از محصول چای‌باغ بابابزرگ نوشیدم، هر چند چای‌باغ را دیگر خودش نمی‌کاشت و اجاره داده‌بود. من درخت خرمالو و بوتهٔ گل‌مروارید و انبوه گل‌ادریسی‌ها را دیدم. من فرصت کردم توی یک جیبم چاقوی میوه‌خوری و توی جیب دیگرم نمک‌دان پنهان کنم و به باغ بروم و تا سرحد انفجار کیوی و نارنج و پرتقال نارس و لیموی نارس بخورم. من فرصت کردم بفهمم میوه‌ای که خاک خودت به تو بدهد میوهٔ بهشت است؛ حتی اگر کال و تند و تلخ و گس باشد. من فرصت کردم روستایی بار بیایم، در حالی که بچه‌های بعد از من همه شهری شدند.
کمی بعد، من اوج اوج افول را هم دیدم که مرگ بابابزرگ بود. بعد از بابابزرگ درخت افرا را قطع کردند. تمشک‌ها را توی گودال پشت چاه دفن کردند و رویشان خاک ریختند. درخت توت خشکید. درخت انجیر میوه نداد. خرمالو ناپدید شد، طوری که حالا دیگر به یادش نمی‌آورند. انگور سرخ میوه نداد. بعد از بابابزرگ آماریلیس‌ها مثل علف هرز زیاد شدند تا جایی که دایی مجبور شد همه‌شان را از ریشه بکند. گل‌مروارید غیب شد، ادریسی‌ها غیب شدند، اقاقیا، یاس، همه ناپدید شدند. برف سال هشتاد و سه کمر کیوی‌ها را شکست و دیگر کسی رغبت نکرد برایشان تکیه‌گاه جدید بسازد و از نو زنده‌شان کند. انباری زیر شیروانی، آن گنج‌خانهٔ خیالات بچگی‌های من، از همهٔ اشیای جادویی‌اش خالی شد. عید به عید و تابستان به تابستان به انباری برگشتم و دیدم جاذبه‌اش کمتر و کمتر میشود؛ دیگر لابه‌لای جعبه‌هایش گردنبندهای مونجوقی پیدا نکردم، دیگر کتابی با عکس‌های عجیب در کار نبود، دیگر چمدانی پر از عکس‌های قدیمی در کار نبود که کشفش کنم. اوج افول را بچه‌های بعد از من هم دیدند، ولی فقط من بودم که خاطرهٔ مبهمی از آخرین نفس‌های اوج داشتم و می‌توانستم مقایسه کنم. شاید برادرم هم خاطره‌ای داشت، هیچ وقت ازش نپرسیدم. اما بچه‌های بعد از ما حتی افول را به چشم افول ندیدند.
سال‌هاست از خودم می‌پرسم چرا خاک ما با ما قهر کرد؟ چرا برکت ما از ما رو برگرداند؟ کفارهٔ کدام گناه کدام‌مان را باغ از همه‌مان گرفت؟ چرا مثل تکه‌های پارچه‌ای پوسیده در باد پراکنده شدیم؟ چرا کسی از مردهایمان شبیه بابابزرگ نشد؟ چرا من شبیه مادر ِ بابابزرگ نیستم؟ صف طویل کوچ‌های تابستانی کجا رفت؟ بوی کشتا کجا رفت؟ شیرینی‌برنجی‌های دم عید کجا است؟ انبوه گزنه‌ها چرا دیگر از گوشه‌های باغ نمی‌رویند؟ سال‌هاست از خودم می‌پرسم آن گناه، آن غفلت، آن بداقبالی، هرچه که بود، آیا جبران شدنی است؟ آیا میشود دل خاک را دوباره به دست آورد؟ آیا من می‌توانم؟ سال‌هاست به نعش محتضر باغ التماس می‌کنم که مرا به جا بیاورد. سال‌هاست ته مانده‌های آن شکوه گم‌شده را مثل تابوت عهد می‌پرستم و توی گوش چاه زمزمه می‌کنم: «خوب به من نگاه کن! من منجی موعود تو نیستم؟»
بزرگترهای من فوبیای کودک‌آزاری داشتند و ترس‌شان را به من هم انتقال داده‌اند. در هفت سالگی به اندازهٔ موهای سرم از باندهای کودک‌ربا و بچه‌های مثله شده داستان بلد بودم، چون هر توصیه‌ٔ امنیتی‌ای که می‌خواستند به ما بکنند را با یادآوری وجود بچه‌دزدها همراه می‌کردند که «دل و رودهٔ بچه‌ها را در می‌آوردند و برای پیوند اعضا قاچاق می‌کنند.» مدت‌ها طول کشید تا من فهمیدم اندام‌های یک بچهٔ هفت ساله شکل‌نگرفته‌تر از آن است که بشود برای پیوند اعضا استفاده کرد و آنچه ما را ازش می‌ترسانند چیز دیگری است.
در پنج،شش سالگی اگر در حال بازی در کوچه، روی کوه روبه‌روی خانه‌مان نقطهٔ متحرکی می‌دیدم، دست برادرم را می‌گرفتم و به زور به داخل خانه می‌کشیدم. یک صحنهٔ به خصوص را به یاد می‌آورم که من وحشت‌زده می‌خواستم خودمان را از شر آن آدم‌رباهای نقطه‌ای روی کوه نجات بدهم ولی برادرم مقاومت می‌کرد و می‌خواست در کوچه بماند. عاقبت من از احساس عجز به گریه افتادم و او از گریهٔ من ترسید و دنبالم آمد. روز دیگری را به یاد می‌آورم که پدرم مرا با رانندهٔ آژانس در ماشین تنها گذاشته‌بود تا از داروخانهٔ آن سوی خیابان خرید کند. من از شدت ترس خودم را مچاله کرده‌بودم و عرق می‌ریختم؛ آن قدر که راننده هم فهمید و با لحن شوخی‌واری گفت: «می‌خوای بدزدمت؟» و خب طبعا من شوخی نهفته در این حرف را نگرفتم و بیشتر لرزیدم. در همان حوالی پنج شش سالگی چندین بار کابوس دزدیده شدن دیدم؛ آدم‌رباها مرا در انبار متروکی در قرادیان –که روستایی در نزدیکی سنندج بود- پنهان می‌کردند و کسانی را که برای نجات من می‌آمدند می‌کشتند.
حالا، در نزدیکی 22 سالگی، فوبیای من شکل دیگری به خودش گرفته. به صدای جیغ بچه‌ها حساسم؛ اگر بشنوم بچه‌ای جیغ می‌کشد انبوهی از تصاویر هولناک به مغزم هجوم می‌آورند و دست و پایم سست میشود و قلبم به تپش دردناکی می‌افتد. در ذهنم می‌بینم که دارند بچه را شکنجه می‌کنند؛ شکنجه‌ای که تصور می‌کنم ترکیبی است از مثله کردن –که در کودکی به من قبولانده‌بودند- و آزارهای دیگری که بعدها فهمیدم کودک‌آزارها انجام می‌دهند. اولین خانهٔ ما در رشت درست روبه‌روی یک پارک بازی شلوغ بود که صبح تا شب بچه‌ها در آن از شادی جیغ می‌کشیدند. من با هر جیغ از جا می‌پریدم و در حالی که قلبم داشت پاره میشد، با تلفن سیار در یک دست –برای اینکه به پلیس زنگ بزنم- و با یک شی سنگین در دست دیگر –برای اینکه کلهٔ کودک‌آزار را هدف بگیرم- به سمت پنجره هجوم می‌بردم و هیچ وقت هم چیزی نمی‌دیدم جز بچه‌هایی که سوار تاب بودند و التماس می‌کردند که تندتر هول‌شان بدهند. جمعه گذشته که با هم‌اتاقی‌ها رفته‌بودیم زیارت شابدوالعظیم باز همین داستان تکرار شد. در حالی که نماز می‌خواندم هر چند لحظه یک بار مثل جغد سرمی‌گرداندم و خودم را آماده میکردم که مثل شاهین روی سر بچه‌دزدها شیرجه بزنم. بچه‌دزدها که بودند؟ پدری که داشت بچه‌هایش را از دعوا کردن منع می‌کرد یا مادری که لبهٔ چادرش را از دهان نوزادش بیرون می‌کشید.
این روزها دائم از خودم می‌پرسم چه طور باید به این وهم ترسناک غلبه کنم؟ چه طور باید به خودم بقبولانم که تعداد بچه‌دزدهای دنیا از آنچه در کودکی تصور میکردم کمتر است؟ دلم نمی‌خواهد ترسم را به بچه‌های خودم انتقال بدهم؛ دلم نمی‌خواهد این ترس را به یک نفرین خانوادگی تبدیل کنم. می‌دانم که می‌توانم جلوی خودم را بگیرم و داستان‌های بچه‌دزدی را برایشان تعریف نکنم اما آیا وحشت ناخودآگاهم از صدای جیغ را بهشان منتقل نخواهم کرد؟ دلم نمی‌خواهد نسل من دیوانه‌های متوهمی باشند که به همهٔ آدم‌های دنیا به چشم بچه‌دزدهای بالقوه نگاه می‌کنند.
دو تا از جذاب‌ترین دانش‌هایی که از دل دانش کتابداری بیرون می‌آیند، نسخهشناسی و کتاب‌شناسی هستند. نسخهشناسی دانش آشنایی با ویژگی‌های فیزیکی کتاب است و کتاب‌شناسی دانش آشنایی با محتوای کتاب و ویژگی‌های محتوایی آن. هم نسخهشناسی و هم کتاب‌شناسی عموما دربارهٔ نسخه‌های خطی یا چاپ‌های سنگی مطرح می‌شوند. دربارهٔ کتاب‌های جدیدتر، شناخت مشخصات فیزیکی‌شان برای کتابدارها آن قدر اهمیت ندارد که یک گرایش جداگانه را تشکیل بدهد. این به اهالی صنعت چاپ مربوط میشود. محتواسنجی کتب جدید هم بر عهدهٔ گرایش مستقلی از علم کتابداری است که به آن علم‌سنجی می‌گویند.
گفتم کتاب‌شناسی و نسخهشناسی از دل کتابداری بیرون می‌آیند. اما عملا این طور نیست که همهٔ نسخه‌شناسان و کتاب‌شناسان کتابداری خوانده باشند یا کتاب‌شناسی و نسخهشناسی گرایش‌های مقاطع بالاتر کتابداری باشند. در حقیقت در حال حاضر دانشگاه‌های ایران این دو رشته را تدریس نمی‌کنند. این طور هم نیست که هرکس لیسانس کتابداری بخواند آماده باشد که کتاب‌شناسی و نسخهشناسی بیاموزد. چون خیلی از مهارت‌های اولیه این دو دانش در دورهٔ لیسانس کتابداری آموزش داده نمی‌شوند؛ مثلا کتاب‌شناسی نیاز به عربی علمی پیشرفته دارد که جزو دروس دورهٔ لیسانس کتابداری نیستند. کتابداری که بخواهد کتابشناس –یا نسخه‌شناس- بشود، باید خودش تلاش کند و مهارت‌های جنبی را یاد بگیرد. با این وصف چرا می‌گویم کتاب‌شناسی و نسخهشناسی از دل کتابداری بیرون می‌آیند؟ چون کتاب‌شناس‌ها و نسخه‌شناس‌ها خود به خود کتابدار هم می‌شوند و دانش کتابداری را هم می‌آموزند، حتی اگر از مسیری غیر از مسیر کتابداری به سراغ این دو دانش رفته باشند.
من دیروز در جلسهٔ سخنرانی یکی از بهترین کتاب‌شناسان و نسخه‌شناسان معاصر ایرانی شرکت کرده‌بودم: دکتر عبدالله انوار. دکتر انوار قبل از شروع جلسه و در فرصتی که با برگزارکننده‌ها حرف می‌زد گلایه داشت که جوانان علاقهٔ زیادی به کتاب‌شناسی و نسخهشناسی نشان نمی‌دهند و اینکه در حال حاضر فقط خودش و دو نفر دیگر هستند که تخصصشان در کتاب‌شناسی در حدی است که بتوانند در آرشیوملی کار کنند. این موضوع برای من خیلی عجیب بود چون می‌بینم که بچه‌های دورهٔ لیسانس کتابداری علاقهٔ زیادی به نسخه‌های خطی نشان می‌دهند. هرجا که باید پژوهشی با موضوع آزاد ارائه بدهیم عدهٔ زیادی داوطلبند که روی نسخ خطی کار کنند. برایم عجیب بود که این علاقه به پیگیری ختم نمی‌شود.
دکتر انوار از چیز دیگری هم گلایه داشت. می‌گفت تصور نسل جوان از دانش تغییر کرده. دیگر برای دانش زحمت نمی‌کشند و گمان می‌کنند کامپیوتر و رایانه برایشان کافی است. حتی آن‌هایی که دنبال کار کردن روی نسخ خطی هستند به سراغ نسخه‌های اسکن شده می‌روند. من این گلایه را گذاشتم کنار توصیفی که استاد انوار ضمن سخنرانی‌اش از کتابداران عهد قدیم می‌کرد و دیدم در تاسف او شریکم. استاد می‌گفت در اوج تمدن اسلامی کتابداری را به بهترین علمای هر شهر می‌سپردند؛ کسی که جامع‌الاطراف‌تر از همه بود. و هر کتابدار خودش برای کتابخانه‌اش تقسیم‌بندی و رده‌بندی طراحی می‌کرد و این رده‌بندی بر اساس نیاز مخاطب کتابخانه و نوع منابع کتابخانه بود. در سخنرانی‌اش چند مورد از این رده‌بندی‌ها را به تفصیل شرح داد. من کل این سخنرانی را به طور مبسوط برای لیزنا گزارش کرده‌ام. به محض منتشر شدن لینکش را همین جا قرار می‌دهم. (تکمیلی: منتشر شد)
این ایده که هر کتابخانه می‌تواند رده‌بندی مخصوص خودش را داشته باشد برای من جالب بود. در حال حاضر ما دو رده‌بندی جامع و فراگیر داریم: دیویی و ال‌سی. چند سالی است که عده‌ای از یک رده‌بندی جدید بومی حرف می‌زنند و کتابخانهٔ ملی هم از آن‌ها حمایت می‌کند. اما به نظر می‌رسد بیشتر اساتید کتابداری نظر خوبی به این رده‌بندی ملی ندارند و آن را از قماش بومی‌سازی‌های فرمایشی علوم انسانی می‌دانند. اما حتی در همان رده‌بندی ملی هم بحث سراسری بودن به قوت خودش باقی است. یعنی کسانی که حرفش را می‌زنند دنبال رده‌بندی‌ای هستند که به طور سراسری در همهٔ کتابخانه‌های کشور اعمال شود. چیزی که دکتر انوار می‌گفت معنای کاملا متفاوتی داشت: از رده‌بندی‌ای حرف می‌زد که هر کتابدار با توجه به شناختی که از کتابخانهٔ خودش و نوع سوالات مراجعه‌کنندگان دارد طراحی می‌کند. طراحی رده‌بندی –حتی در مقیاس کوچک کتابخانه‌ای- البته کار دشواری است و کسی به صرف فارغ‌التحصیل شدن از رشتهٔ کتابداری از پس انجامش برنمی‌آید. کتابداری می‌تواند همچه کاری بکند که به استانداردهای کتابداران عصرهای گذشته نزدیک باشد؛ یعنی غیر از کتابداری منطق و فلسفه خوانده‌باشد و علم‌شناس باشد. نمی‌دانم ما چقدر شانس داریم که در دانشگاه‌هایمان به طور نظام‌مند از این دست کتابدارها تربیت کنیم. این جور کتابدارها اگر در حال حاضر وجود داشته‌باشند علم‌شان حاصل تلاش خودشان است نه آموزش رسمی. اما به هر حال ایدهٔ دکتر انوار به نظر من بسیار جالب بود: اینکه به سمتی برویم که کتابخانه‌ها رده‌بندی‌های اختصاصی داشته باشند. البته برای ساده‌سازی مراودات بین کتابخانه‌ای میشود یک رده‌بندی سراسری هم داشت و به کتاب‌ها بر اساس روش سراسری هم کد داد. اما کتاب‌ها را بر اساس رده‌بندی داخلی کتابخانه چید. این موضوع فکرم را مشغول کرده و خیال دارم کمی دربارهٔ کتابخانه‌های معاصری که رده‌بندی‌های اختصاصی دارند تحقیق کنم. مثلا می‌دانم که کتابخانهٔ بین‌المللی کودکان و نوجوانان مونیخ چنین کتابخانه‌ای است. البته باید اول کمی صبر کنم تا درس سازمان‌دهی را بگذرانم و دست کم کار کردن با رده‌بندی دیویی را بلد باشم.
اما بگذارید برای حسن ختام نوشته یک خبر خوب بدهم: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی سه دورهٰٔ مقدماتی تصحیح نسخ خطی برگزار می‌کند. برای کسانی که دوست دارند از کتابداری به کتاب‌شناسی برسند شرکت در این دوره می‌تواند اولین قدم باشد. اطلاعات تکمیلی را اینجا ببینید. من قرار است شرکت کنم.